Xã hội nước ta đã và đang biến đổi phức hợp từ truyền thống sang một trạng thái mới - xã hội số, với nền tảng là công nghệ và kỹ thuật số, giúp kết nối vạn vật trong đời sống xã hội. Bài viết này bàn luận những vấn đề của xã hội số, đặc biệt là những vấn đề xã hội số đặt ra đối với quản lý xã hội.
Xã hội số vừa là hiện thực đời sống xã hội, vừa là một khái niệm khoa học mới mẻ đối với nước ta nói chung, tỉnh ta nói riêng. Ở nước ta, hiện chưa có nhiều công trình nghiên cứu quy mô lớn lấy xã hội số làm đối tượng và chủ đề trung tâm. Các chủ đề có liên quan hoặc là một hợp phần trong xã hội số như cách mạng số, chuyển đổi số, kinh tế số, chính phủ số, công dân số, văn hóa số, môi trường số, nguồn nhân lực số. Thế hệ công dân số dù có được nhắc đến, thảo luận trong giới nghiên cứu, các nhà quản lý, lãnh đạo, giới doanh nghiệp,… nhưng còn những nhận thức khác nhau, chưa tiệm cận với nghiên cứu của thế giới. Ở góc độ quản lý, nghiên cứu chủ trương, quyết sách và chính sách quốc gia gần đây về phát triển khoa học - công nghệ, về chủ động thích ứng với Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng như Chương trình chuyển đổi số quốc gia của Việt Nam đến năm 2025, định hướng năm 2030 ghi nhận sự nỗ lực của các cơ quan nhà nước trong việc xây dựng các chính sách thích ứng với việc chuyển đổi này. Tuy nhiên, đang có độ “trễ” trong quan niệm, cập nhật mô hình, giải pháp về xây dựng một xã hội số, xã hội siêu thông minh cũng như kịch bản có tính hệ thống nhằm thích ứng với những yêu cầu cấp bách, thách thức đặt ra từ quá trình biến đổi xã hội.
Như vậy, bản chất của xã hội số chính là sự thay đổi về chất cách thức tương tác và kết nối xã hội từ kiểu truyền thống sang phương thức kết nối số hóa (IoT) ở các lĩnh vực và đối tượng có nhu cầu được số hóa trong đời sống xã hội thông qua hệ thống hạ tầng công nghệ - kỹ thuật số và truyền thông số phát triển mạnh, hiện đại, phù hợp với xu thế công nghệ của thế giới.
Những vấn đề cấp bách của xã hội do ảnh hưởng của xã hội số : Một là, xã hội số, xã hội siêu thông minh mang đến những tiện nghi mới mẻ và hiện đại cho cuộc sống, nhưng cũng tạo ra những thách thức đe doạ đến những quyền căn bản nhất và sự an toàn của chính bản thân con người trong thế giới thực và thế giới số, như an ninh mạng, lừa đảo, tội phạm công nghệ cao, bảo mật đời tư… Do vậy, các cơ quan quản lý cần nhanh chóng xây dựng khung thể chế và hạ tầng bảo đảm an toàn mạng, bảo mật thông tin và quyền tiếp cận, khai thác dữ liệu lớn. Hai là, xã hội số đã và đang tạo ra những chuyển biến nhanh chóng, sâu sắc về thang bậc hệ giá trị, chuẩn mực văn hóa - xã hội; nhiều phương thức tương tác, giao tiếp xã hội chưa có tiền lệ xuất hiện như tương tác ảo... Điều này khiến tương tác và đoàn kết xã hội ở nhiều thiết chế trở nên “lỏng lẻo” hơn, thậm chí có nguy cơ bị phá vỡ. Con người cảm thấy “cô đơn”, mệt mỏi và căng thẳng nhiều hơn dù không gian sống số và giao lưu, kết nối thuận tiện, rộng mở hơn. Mặc khác, một bộ phận xã hội, nhất là nhóm trẻ, có xu hướng “ảo tưởng” về nhiều điều xảy ra trong không gian ảo; có xu hướng xa rời, lãng quên hoặc “tầm thường hóa” các giá trị cao quý của truyền thống, văn hóa gia đình và dân tộc… Do vậy, việc nghiên cứu, dẫn dắt và định hướng xã hội thông qua bộ tiêu chí văn hóa số, đạo đức số và lối sống số bên cạnh các hệ giá trị cốt lõi của dân tộc mà Đảng ta khẳng định trong thời kỳ CNH, HĐH và hội nhập quốc tế là việc làm cần quan tâm chú trọng. Ba là, xã hội số khiến phải xác định, thậm chí nhận thức lại các yếu tố trung tâm cấu thành nội hàm khái niệm quản lý phát triển xã hội được Đảng ta chính thức, lần đầu tiên đưa vào Văn kiện Đại hội XII (2016) và tiếp tục khẳng định trong nhiệm kỳ Đại hội XIII trong viễn cảnh mới, như: không gian quản lý phát triển mở rộng ra là thực - số; công cụ, phương thức quản lý phát triển xã hội có sự can thiệp, hỗ trợ mạnh mẽ bằng công nghệ và kỹ thuật số, thay thế dần phương tiện truyền thống; khách thể quản lý còn là nhóm “người - máy”, với “xã hội AI”, “xã hội người máy”,… bên cạnh “xã hội người” như cách hiểu lâu nay. Do đó, việc xây dựng mô hình tổng thể phát triển xã hội số và thực thi các giải pháp thích ứng với quá trình chuyển đổi này là việc làm cần thiết.
Nguồn lực con người - vấn đề cốt lõi trong xã hội số: Trong 8 chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư nêu trong Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27-9-2019 của Bộ Chính trị, chủ trương đầu tiên là “đổi mới tư duy, thống nhất nhận thức”; Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 30-6-2020 của Thủ tướng Chính phủ về chuyển đổi số quốc gia cũng nhấn mạnh “nhận thức đóng vai trò quyết định… Chuyển đổi số trước tiên là chuyển đổi nhận thức”. Theo đó, để nhanh chóng thích ứng với xã hội số, cần: (1) Có chính sách nhanh chóng xây dựng lớp công dân số có tri thức, hiểu biết và am tường nhất định về chuyển đổi số, về xã hội số; ủng hộ, đồng thuận, thích ứng với xã hội số; có kỹ năng sử dụng, khai thác đa tiện ích từ xã hội số và thực hành chuẩn mực, văn hóa và nguyên tắc ứng xử mới trong môi trường số, không gian thực - số. Do đó, việc lồng ghép giáo dục, tuyên truyền bài bản về xã hội số trong chương trình giảng dạy ở các cơ sở đào tạo, viện nghiên cứu cần được quan tâm. Đồng thời, chú trọng dùng không gian số, công nghệ số để tuyên truyền về quá trình chuyển đổi này bên cạnh phương pháp giáo dục, tuyên truyền kiểu truyền thống. (2) Xã hội số đem đến nhiều công việc mới mẻ với sự tối ưu hóa sức lao động, gia tăng năng suất làm việc và sự thuận tiện bậc nhất, nhưng cũng đồng nghĩa một lực lượng lớn lao động truyền thống sẽ bị thay thế bởi công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI). Do vậy, trong ngắn và dài hạn, các cơ quan quản lý và hoạch định chính sách từ trung ương đến địa phương cần tính đến việc chuyển đổi mô hình phát triển, quản lý phát triển xã hội số sao cho giải quyết hài hòa giữa bài toán tăng trưởng kinh tế, giải quyết nguồn lao động dồi dào, dư thừa thời kỳ dân số vàng, chính sách an sinh xã hội và với các thách thức của quá trình chuyển đổi số quốc gia. (3) chuyển đổi số hình thành loại hình kinh tế mới - kinh tế số. Do đó, cùng với không gian giao thương của Việt Nam với thế giới ngày càng mở rộng qua các hiệp định tự do thế hệ mới, bản thân doanh nhân, giới chủ và nhà quản trị doanh nghiệp cần ý thức sớm và có hành động thích đáng để thích ứng với xã hội số và mô hình kinh doanh với yêu cầu số hóa cao, tránh sai lầm trong chiến lược chuyển đổi số ở doanh nghiệp, nhất là sai lầm trong tư duy. (4) Tư duy và năng lực của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý, công chức, viên chức - những người cần am tường, hiểu thấu đáo và tạo động lực, chủ xướng dẫn dắt cho doanh nghiệp, xã hội - phải được đặc biệt chú trọng, có tính quyết định sự thành bại không chỉ trong xây dựng thành công Chính phủ số, chính quyền số, mà còn có tác động đến hai trụ cột còn lại (kinh tế số và xã hội số). Do đó, cần nhanh chóng triển khai các nội dung, giải pháp về đội ngũ nhân sự công trong Chiến lược chuyển đổi số quốc gia tầm nhìn đến năm 2030 đã được Thủ tướng Chính phủ ban hành./.
Trần Quốc Việt, Chuyên viên cao cấp, Phó Giám đốc Sở
